Бу мақола Узбекистон давлат мустақиллигининг 20 йиллигига бағишланган бўлиб, у биринчи бор рус тилида Россиянинг ИА REX ахборот агентлиги томонидан 2011 йилнинг 31 августида эълон қилинган бўлишига қарамасдан, ҳанузгача ўз долзарблигини йўқотган эмас, десак сира муболаға бўлмайди. Шунинг учун ҳам мен бу мақолани ўзбек тилига таржима қилиб, эълон қилишдан мақсадим, дўстларимиз, Ўзбекистондан 20 йилдан зиёд муддат илгари чет элларга қочиб кетган муҳолифат ваъкиллари, нафақат бизнинг энг буюк байрамимиз – Ўзбекистон Республикаси мустақиллик Куни масаласида тарихий воқиеаларни сохталаштириш орқали биз билан мутлақо ўринсиз тортишишдан ҳам тап тортмаётганликларини тушиниб етишлари кераклиги, балки Ўзбекистоннинг биринчи Президенти Ислом Каримов ХХ аср Ўзбекистонининг асосичи бўлган эканлигини ва шунинг учун ҳам унинг 80 йиллик юбилейини муносиб нишонлаш кераклигини тушунтириш билан боғлиқ бир истак бўлди. 

2011 йил 31 августда Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги эълон қилинганлиги ва 1 сентябр Ўзбекистон Республикаси мустақиллик Куни байрами деб белгиланганлигига 20 йил тўлади. Бироқ, ўзбек муҳолифати ваъкиллари бу санага қарши чиқиб: мустақиллик куни 1990 йилнинг 20 июнидир, деб ҳисоблайди. Шунинг учун ҳам: Ўзбекистон Республикаси қачон ўзининг давлат мустақиллигига эришган? Бу жараён ва мамлакатимизнинг энг янги тарихида унинг Президенти – Ислом Каримовнинг роли ва аҳамияти нималардан иборат? – деган саволлар туғилади.

 1. Қисқача сўзбоши

1991 йилдан эътиборан 1 сентябр Ўзбекистонда унинг замонавий тарихидаги энг муҳим саналардан бири сифатида нишонлаб келинади, чунки 1991 йилнинг 31 августида Ўзбекистон ССРнинг Президенти Ислом Каримов Ўзбекистон ССР Олий Советининг сессиясида Ўзбекистон Республикасининг давлат Мустақиллигини эълон қилган эди. Ва шу сессияда 1991 йил 31 августдаги № 335-XII рақамли “Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллигини эълон қилиш тўғрисида”ги Қарори қабул қилинган эди. Бу Қарорнинг биринчи банди “Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги тўғрисидаги Баёнати” ва шу дақиқадан эътиборан Ўзбекистон ССРни Ўзбекистон Республикаси деб қайта номлаш тўғрисидаги қарордан иборат эди. Бу Қарорнинг иккинчи банди эса 1 сентябр санасини ўша шонли 1991 йилдан эътиборан байрам – Ўзбекистон Республикасининг мустақиллик Куни сифатида белгилаган эди.

Ўша пайтдан эътиборан ўтган 20 йил давомида Ўзбекистонда бу байрамни ҳар йили кенг нишонлаш ва бу санага халқимиз меҳнат, илм, ижод, спорт ва бошқа соҳаларда эришаётган муваффақиятларини бағишлаши яхши одат тусига кирди. Шу билан бир қаторда шоирлар, ёзувчилар, композиторлар, рассомлар, театр, кино ва эстрада артистлари ҳамда бошқа турдаги ижод соҳаларининг ваъкиллари Ўзбекистон мустақиллиги кунига ўзларининг энг яхши асарларини, ўйнаган ролларини ва эстрада юлдузлари томонидан ўлкан байрам концерти чоғида ижро этиладиган ватанпарварлик  руҳидаги ажойиб қўшиқларини бағишлаб келмоқдалар.

Ва шу жойда  ҳар йили ўтказилиб туриладиган мана шу байрам тадбири мамлакатимиз тинчликсеварлик сиёсатининг рамзига айланиб қолганлигини алоҳида таъкидлаб ўтмоқ лозим. Чунки кўплаб бошқа мамлакатларда мустақиллик куни ҳарбий парадлар ўтказилаётган бир даврда – Марказий Осиёнинг энг қудратли ҳарбий кучга эга бўлган давлатида, Ўзбек телевиденияси орқали дунёнинг 50 дан зиёд мамлакатларига намойиш этилувчи, ўлкан байрам концерти ўтказилади.

Шу билан бир қаторда бу йилги юбилей – Ўзбекистон Республикаси мустақиллик Кунининг 20 йиллиги санасига тайёргарлик – нафақат ўзининг кенг миқёсли эканлиги билан, балки ўзига хослиги билан ҳам ажралиб турибди. Ваҳоланки, тарих ўлчамларида жуда ҳам қисқа бўлган бу давр ичидаги муваффақиятлар ва эришилган ютуқлар кам бўлмади: Ўзбекистон (жаҳон тараққиётидан четда қолганлиги учун парчаланиб кетган) Совет Иттифоқининг қолоқ бир аграр республикасидан қудратли мустақил давлат ва Марказий Осиёнинг ривожланаётган мамлакатларидан бирига айланди. Хозир бу ҳақда Ўзбекистон ОАВларида бизга юртдош бўлган ва чет эллик муаллифларнинг чоп этилган кўплаб асарларини топиш мумкин.

Шундай сабабга кўра ҳам ушбу мақолада мен улар тўғрисида алоҳида тўхталиб ўтирмасдан, муштарийлар эътиборини, менинг қаттиқ жаҳлимни чиқарган, айнан эса: ўзбек муҳолифатчилари бу тариҳий виқиеликни ўта беъмани равишда рад этаётгиганликларига, қаратмоқчиман. Бу, мен ўзимнинг бошқа мақолаларимда [1-5] иқтисодий, сиёсий ва мафкурафий ақидалари мутлақо ҳато эканлигини исботлаб берган, 2011 йилнинг май ойи охирида Берлин шаҳрида “Ўзбекистон Халқ Ҳаракати” (ЎХҲ) номи остида реакцион ташкилот тузиб олган, ўша ўзбек муҳолифатидир.

Ўзбек муҳолифатининг билим даражаси қай даражада эканлигини яққол кўрсатиб бера оладиган шундай, сира рад этиб бўлмайдиган далил борлигини билган ҳолда, ЎХҲ аъзоларининг бундай ахмақона чиқишларига эътибор бермаса ҳам бўлар эди. Бироқ бу сафар мана шу реакцион ташкилот аъзолари уятмай нетмай ва уларда нафақат ватанпарвалик ҳисси, балки ўз Ватанларидан фаҳирланиш ҳисси ҳам мутлақо йўқ эканлигини намойиш қилар эканлар, “ЎХҲнинг Ўзбекистон мустақиллигининг 20 йиллиги хусусида Баёнати” [6] билан ҳам чиқиш қилдилар. Бу чиқиш, менинг назаримда, уларнинг нафақат сиёсий, иқтисодий ва мафкуравий, балки ҳаётимизнинг юридик ва тарихий масалалрида ҳам ўта малакалари паст эканлигини ҳам исбот этиб берди.

Боз устига, Ўзбекистон мустақилликка эришиши масалалари ва бу масалаларда ўзбек муҳолифатнинг ролига бағишланиб, оппозициянинг ўзи ва чет эл ОАВлари томонидан эълон қилинган материалларни тахлил  қилиш, улар бу масалада ўзлари ташаббускор бўлганликларини таъкидлар эканлар, бу билан айёрлик орқали одамларимизни гангитмоқчи бўлаётганларини яққол намойиш қилдилар. Бу нафақат Ўзбекистон Республикаси мустақиллигини эълон қилишнинг расмий санаси билан боғлиқ бўлган тарихий далилларни, балки Ўзбекистон ССР Олий Совети томонидан 1990 йилнинг 20 июнида тасдиқланган бизнинг республикамиз суверенетити тўғрисидаги Декларация лойиҳасини тайёрлаш билан боғлиқ масалалрни ҳам бузиб кўрсатиш учун атайин қилинмоқда. Бу фикирнинг асосли эканлигига муштарийлар қуйида келтириладиган кескин далиллар асосида ишонч ҳосил қилишлари мумкин.

Шундай қилиб “Ўзбекистон Халқ Ҳаракати” сайтида эълон қилинган “ЎХҲнинг Ўзбекистон мустақиллигининг 20 йиллиги ҳусусида Баёнати”да: “1990 йил 20 июнда Ўзбекистон Жумҳуриятнинг Олий Кенгаши депутатлари Мустақиллик Декларациясини тантанали равишда эълон қилдилар. Бу буюк тарихий воқеа эди”, дейилади [7]. Шунинг учун ҳам қуйидаги саволлар юзага келади.

2. Ўзбек муҳолифатчиларининг бундай таъкидлари қаердан келиб чиқди ва уларни қандай изоҳлаш мумкин?

Бу тўғрида 1993 йилдан буён АҚШда муҳожирликда яшаётган Ўзбекистон ССР Олий Советининг собиқ депутати Жаҳонгир Маматов (Жаҳонгир Муҳаммад) 2008 йилнинг 5 июлида Voice of Freedomга берган интервюсида [8], биринчи бўлиб гапиришни бошлаган эди.

Бироқ 2009 йилнинг 20 августида “ЦентраАзия” сайтида “Б.Мусаев. Как создавалась и принималась Декларация Независимости. Из современной истории Узбекистана” (“Б.Мусаев. Мустақиллик Декларацияси қандай яратилган ва қабул қилинган. Ўзбекистоннинг замонавий тарихидан”) деган  мақола пайдо бўлиб, унда “Эрк” партиясининг котиби бўлган қандайдир А.Арифовнинг сўзлари сифатида қўйидаги:

“Айтиш керакки Ўзбекистон, иттифоқдош республикалар ичида биринчи бўлиб Мустақиллик декларацияси билан чиққан эди. Бу, албатта, ижтимоий-сиёсий акциялардан юқори турадиган бир нарса эди… Ўшандан бери Мустақиллик Декларациясини яратишда “Эрк”нинг ва муаллиф сифатида ҳусусан менинг ролимни пасайтиришга қаратилган бир нечта уринишлар қайд қилинган. Шу ўринда ўзининг “Туронзамин” деган сайтида, Ўзбекистон ССР Олий Советининг 1990 йил июн чиқириғи асосида ўтказилган сессиясида котиб бўлганлиги учун Мустақиллик Декларациясининг янги матнини ўзи ёзганлигини айтган Маматов Жахонгирни эслаш қизиқарли бўлишдан ҳоли эмас. Таъкидлашни лазим деб биламанки: ҳеч қандай машҳур 3-матин йўқ, бўлган ҳам эмас. Декларациянинг 2 та матни бор ва мавжуд бўлган. Уларнинг иккаласи ҳам “Эрк” партиясининг қарида яратилган эди. Тасдиқланган матин 2-лийиҳадан фарқ қилмас эди ва Ўзбекистон ССР Олий Совети бундан бошқа ҳеч қандай матинни муҳокама қилмаган” [9], деган гаплар таъкидланади.

Муҳаммад Солиҳнинг блогида эълон қилинган “РуфДИБЛЕР: МУХАММАД САЛИХ И ПОЛИТИЧЕСКИЕ ПРЕОБРАЗОВАНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ В 1989-1995 ГОДАХ (ГЛАВА – III (1989–1992))” (“Руф ДИБЛЕР: Муҳаммад Солиҳ ва 1989-1995 йилларда Ўзбекистондаги сиёсий ўзгаришлар (Учинчи бўлим (1989-1992))”, деган мақолада:

“1990 йилнинг 21 июнида, Ислом Каримов “Эрк” партияси унга кўриб чиқиш учун тақдим этган лойиҳа асосида, Ўзбекистонни суверен давлат деб эълон қилди (Фирман. 1991)”, дейилади. Унга қуйидаги изоҳ берилган:  “Муаллиф шу куни эълон қилинган “Мустақиллик тўғрисидаги Декларацияни” ҳато равишда суверенитетни эълон қилиш деб қабул қилмоқда. Маълумки, “Мустақиллик тўғрисидаги Декларация” ўзбек коммунистларини қўрқитиб юборган эди ва шунинг учун ҳам улар “мустақиллик” сўзини “суверенитет” сўзига алмаштиришган ва ҳокозо (Тахрирчи изоҳи)” [10]. Бу далил, шу изоҳни килган тахрирчи, яъний Муҳаммад Солиҳ, ўзининг давлат бошқаруви ва халқаро ҳуқуқ соҳаларида мутлақо малакаси йўқ эканлиги учун, шундай оддийгина нарсаларни ҳам, айнан эса суверенитет (souverainete) деган французча сўз рус тилида независимость (мустақиллик) деган сўзга тўғри келса, суверенитетни ҳурмат қилиш – бу халқаро ҳуқуқ ва халқаро муносабатларнинг асосий тамойилларидан бири эканлигини билмаслигини кўрсатади.

Шунинг учун ҳам Жахонгир Мухаммад 2008 йил 5 июлда Voice of Freedomга берган интервюсида Ислом Каримов “Ўзбекистон ССР мустақиллиги тўғрисидаги Декларация”даги “мустақиллик” сўзини “суверенитет” сўзига алмаштириш кераклиги тўғрисида таклиф киритганлиги юзасидан айтган фикрига [8], Муҳаммад Солиҳ Руф Диблернинг [10] мақоласига юқорида келтирилган иқтибосдаги (цитатадаги) изоҳида шакиллантирилган, ўзбек муҳолифатининг нуқтаи назаридан эмас, балки  Ўзбекистон ССР Олий Совети томонидан 1990 йил 20 июнда тасдиқланган тарихий ҳужжат бўлмиш – “Ўзбекистон ССР суверенитети тўғрисидаги Декларация”нинг халқаро ҳуқуқ ва халқаро муносабатлар нуқтаи назаридан аҳамияти янада кучайтирилганлигига қаратиш керак. Бироқ худди шу жойда қўйидаги:

Агар 1990 йил 20 июндаги “Ўзбекистон ССР суверенитети тўғрисидаги Декларация” Ўзбекистон ССР олий қонунчилик органи томонидан тасдиқланган тарихий ҳужжат бўлса, унда нима учун Ўзбекистон Республикаси мустақиллиги эълон қилинган тарихий сана, бу ҳужжат тасдиқланган, ўша кун эмас, балки Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг “Ўзбекистон Республикасининг Давлат мустақиллиги тўғрисидаги Баёнати” тасдиқланган 1991 йилнинг 31 декабри ҳисобланади? – деган савол туғилади.

Агар ўша ижтимоий–иқтисодий ва сиёсий инқироз ҳолати ва Совет Иттифоқида у парчаланиб кетиши арафасидаги нотинч даврда амалда бўлган қонунларни таҳлил қилсак, бу саволга жавоб мутлақо аён бўлиб қолади. Чунки ўша давр, Прибалтика республикалари Совет Иттифоқи таркибидан чиққанликлари тўғрисида баёнатлар берган, миллатлараро адоватлар бошланган ва дўконлар (магазинлар) пештахталари бўшлиги билан боғлиқ иқтисодий инқироз ва бошқа муаммолар бошланган бир давр эди. Бу давр тўғрисида гапирилганда сўз, Совет Иттифоқининг Михаил Горбачев бошчилигидаги раҳбарияти совет жамиятининг инқирози ҳолатидан чиқишнинг яккаю ягона йўлини суверен давлатлар кўринишидаги республикаларнинг иттифоқи тўғрисидаги Шартномани тузишда кўрганликлари ҳусусида кетмоқда. Инқироздан чиқишнинг фавқулодда тадбири сифатидаги бундай шартномани тузиш муҳимлиги ҳаттоки КПСС XXVIII съездининг Дастурий баёнотида ҳам ўз аксини топган эди.

Қонунчилик тўғрисида сўз юритилганда, ўша даврда амалда бўлган, ССР Иттифоқи ҳудудий бирлигини бузишнинг тақиқланишини Совет Иттифоқининг Конституциясида белгилаб қўйган иккита қонунни эсга олиш кифоя қилади. Улардан биринчиси – бу 1990 йил 2 апрелдаги Совет Иттифоқининг “Фуқороларнинг миилий тенг ҳуқуқлилигига тахдид солиш учун бўлган ва СССР ҳудудий бирлигини куч ишлатиш йўли билан бузишга нисбатан жавобгарликни кучайтириш тўғрисида”ги Қонуни бўлса. Иккинчиси – 1990 йил 3 апрелдаги Совет Иттифоқининг “Иттифоқдош республикаларнинг СССРдан чиқиши тўғрисида”ги Қонуни бўлиб, унинг 2-моддаси: “Иттифоқдош республиканинг СССРдан чиқиши тўғрисидаги Қарор иттифоқдош республика халқларининг эркин иродасини ўзида акс эттирувчи референдум (халқ овоз бериши) йўли билан қабул қилинади. Референдум ўтказиш тўғрисидаги қарор эса иттифоқдош республика Олий Совети томонидан унинг ўз ташаббуси билан ёки республика ҳудудида доимий яшовчи ва СССР қонунларига асосан овоз бериш ҳуқуқига эга бўлган фуқороларнинг ўндан бири имзолаб тасдиқлаган талабномага асосан, қабул қилинади… Референдум референдум тўғрисидаги СССР Қонуни, иттифоқдош ва автоном республика Қонуни асосида, агар уларнинг низомлари ушбу қонун талабларига зид келмайдиган бўлсагина, ўтказилади. Референдум иттифоқдош республиканинг СССР таркибидан чиқиши тўғрисидаги  масалани қўйиш тўғрисидаги қарори қабул қилинганидан олти ойдан эрта ва тўққиз ойдан кеч бўлмаган муддатлар ичида, яширин овоз бериш йўли билан ўтказилади. Референдумда республиканинг СССР таркибидан чиқиши тўғрисидаги масала кун тартибига киритилган вақтда яшаган ва СССР қонунларига асосан овоз бериш ҳуқуқига эга бўлган СССР фуқоролари қатнашадилар”.

Бу Қонуннинг 3-моддасида: “Ўз таркибида автоном республикалар, автоном вилоятлар ва автоном округлар бўлган иттифоқдош республикада референдум ҳар бир автономияда алоҳида ўтказилади. Автоном республикалар ва автоном тузилмалар халқлари учун СССРда ёки ўзи кирган иттифоқдош республикада қолиш ҳамда ўзининг давлатчилик-ҳуқуқий мақомини қўтариш масалаларини мустақил ҳал қилиш ҳуқуқи сақланади”, дейилади [11].

Ислом Каримов ўша пайтларда бир вақтнинг ўзида КПСС МК Сиёсий бюросининг аъзоси, Ўзбекистон ССРнинг Президенти ва Ўзбекистон КП МКнинг Биринчи котиби деган юксак лавозимларни эгаллаб турган шахс сифатида, СССРнинг қонунлари ва КПСС рахбар органларининг қарорларини бузиши мумкин эмас ва бузмаслиги керак ҳам эди. Худди шундай сабабларга кўра ҳам у, СССРни сақлаш тарафдори бўлган бошқа иттифоқдош республикаларнинг раҳбарлари каби, СССР рахбарларига халқ депутатларининг, айниқса улардан муҳолифатга таълуқли бўлганларининг, Ўзбекистон ССРнинг суверенитети тўғрисидаги айнан шу ташаббусини тақдим этиш ва уни давлат органлари орқали ўтказишга мажбур бўлган эди, деган фикирдаман.

Худди шу сабабли ҳам, мен ўзимнинг мақолаларимдан бирида [12] ёзганимдек, унинг (И.Каримовнинг) ўзи муҳолифатчи бўлган “Эрк” партияси тузилишининг ҳам ташаббускори бўлган. Бу ўша, унинг тавсияси билан Ўзбекистон ССР Олий Советининг депутати бўлган, ўша пайтларда Ислом Каримов ўзининг дўсти деб ҳисоблаб юрган ва бу ҳақида ЎзТВда намойиш этиладиган кўрсатувларда бунга шамалар қилиб турган шоир Салай Мадаминов ёки Муҳаммад Солих раҳабар бўлган “Эрк” партиясидир. Бу фикирнинг тўғри эканлигига шубҳа билан қарашга асос йўқ, ваҳоланки барча қайта қуриш жараёнларининг ташаббускорлари Михаил Горбачев бошчилигидаги КПСС, СССР ва Иттифоқдош Республикалар раҳбарларининг ўзлари бўлганликлари ҳаммага маълум. Бу кўплаб кадрлар масаласига, шу жумладан, ўша пайтлардаги Ўзбекистон Ёзувчилар союзининг наменклатурали (яъний, юқоридаги компарти органлари томонидан номзоди кўрсатиладиган) котибларидан бири лавозимини эгаллаб турган Муҳаммад Солиҳка ҳам таъллуқлидир…

Тахминимча, худди шу сабабга кўра ҳам “Ўзбекистон ССР суверенитети тўғрисидаги Декларация”нинг иккала лоиҳаси матинлари ҳам рус тилида тайёрланган бўлиб, уларни Ислом Каримовга кўрсатганлигини таъкидлаётган Жохонгир Мухаммаднинг айтишича [8], у, кейинчалик Ўзбекистон ССР Олий Совети сессиясида кўриб чиқиб тасдиқланиши учун, ўша советлар даврида ўрнатилган анъанага кўра, нафақат улар билан танишиши, балки бу ҳужжатларнинг тегишли варианти матнини танлаб олиши ва мақуллаши керак эди. Бунга Ислом Каримовнинг, Ўзбекистон Компартияси МКнинг Биринчи котиби ва Ўзбекистон ССРнинг Президенти сифатида, тўлиқ ҳаққи бор эди. Шуниг учун ҳам Мухаммад Солих томонидан мамлакатимиз олий қонунчилик органига “Ўзбекистон ССР суверенитети тўғрисидаги Декларация”нинг айнан шундай матни киритилганлиги ва 1990 йил 20 июнда унинг 12-бандида кўрсатилиб: “Ушбу декларация Ўзбекистон ССРнинг янги Конституцияси ва янги Иттифоқ шартномасини ишлаб чиқишга асос бўлади”, деган қўшимча билан тасдиқланганлиги, ҳеч қандай шубҳа туғдириши мумкин эмас.

Бу фикирнинг асосли эканлигини нафақат 1990 йил 20 июндаги “Ўзбекистон ССР суверенитети тўғрисидаги Декларация”нинг 12-бандида баён қилинган матиннинг КПСС XXVIII съезди, ўша даврдаги СССРнинг амалдаги Қонунлари ва Иттифоқ шартномаси лойиҳасининг юқорида санаб ўтилган асосий низом ва меъёрларига мос келиши, балки ўша даврда иттфоқдош республикалар Олий Советларининг барчаси томонидан уларнинг сувереннитети тўғрисидаги қарайиб бир хил декларацияларининг “Ўзбекистон ССР суверенитети тўғрисидаги Декларация”нинг 12-бандига ўхшаган бандлари борлиги ҳам яққол исбот этиши мумкин. Тарихга “Суверенитетлар паради” номи билан кирган бу далилнинг асосли эканлигини, ОАВларда эълон қилинган материаллар ҳам исбот этиши мумкин (жадвалга қаранг).

Иттифоқдош республикалар суверенитетлари тўғрисидаги декларацияларини қабул қилиш хроналогияси

Бироқ Иттифоқ шартномаси тузилишига КПСС МК ва СССР ҳукумати рахбарияти қатор ваъкилларидан иборат ГКЧПнинг “август фитнаси” 1991 йилнинг 18-21 августида содир этган СССРдаги давлат тўнтариши халақит бериб қолди. Яъний ўшанда, М.С.Горбачевни СССР Президентлиги лавозимидан четлаштириш, у олиб бораётган сиёсатни ўзгартириш ва Белорусия ССР, Козоғистон ССР, РСФСР ва Узбекстон ССРдан иборат тўрт суверен давлат томонидан “Суверен Давлатлар Иттифоқи тўғрисидаги Шартномани” 1991 йилнинг 20 августида Ново-Огарёвада имзоланишини барбод қилишга қаратилган уриниш бўлган эди. Бошқа республикалар эса бу шартномани 1991 йилнинг 22 декабрида имзолашлари керак эдики. Бу шартномани тезроқ имзолашни ҳаттоки Борис Елцин ҳам қатъий талаб қилаётган эди.

Шундай қилиб, Ўзбекистон ССР 1991 йилнинг 20 августида Иттифоқ шартномасини имзолашга қарор қилган СССРнинг тўртта республикасидан бири бўлган эди. Демак, Ислом Каримов ўша даврда Ўзбекистон ССР Президенти сифатида ГКЧП уюштирган фитна орқали имзоланиши барбод этилмоқчи бўлган Иттифоқ шартномасинининг тарафдори бўлган. Бу далил эса ўзбек муҳолифатининг ўша кунларда Хиндистонда расмий ташрифда бўлиб турган Ислом Каримов гўёкий ГКЧПнинг “август фитнаси” тарафдори бўлганлиги тўғрисидаги фикри мутлақо асоссиз эканлигини исботлайди.

Шунинг учун ҳам “ЎХҲнинг Ўзбекистон мустақиллигининг 20 йиллиги ҳусусида баёноти”даги, гўёки “Бир йил сўнгра эса (1990 йилнинг 20 июнида “Ўзбекистон ССР суверенитети тўғрисидаги Декларация” тасдиқланганидан кейин) СССР нинг пароканда бўлаётганини кўрган Ислом Каримов шоша пиша 1991 й. 1 сентябрда Ўзбекистон мустақиллигини такрор эълон қилди”, деган фикир айниқса асоссиз айтилганлиги яққол намаён бўлади. Ўзбекистоннинг хақиқий мустақиллиги нафақат 1991 йил 1 сентябрда қайта эълон қилинмаган, балки 1991 йилнинг 31 августида биринчи бор, айнан шу санада махсус қабул қилинган “Ўзбекистон Республикаси Олий кенгашининг Ўзбекистон Республикасининг давлат мустиқиллиги тўғрисидаги Баёноти” асосода эълон қилинган бўлиб, “Ўзбекистон Республикасининг Давлат мустақиллиги асослари тўғрисида”ги конституцион Қонун билан мустаҳкамланган эдики, шунинг учун ҳам унинг сўзбошисида (преамбуласида) “Ўзбекистон Республикаси суверенитети тўғрисидаги декларация ва Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги тўғрисидаги Баёнотидан келиб чиққан ҳолда Ўзбекистон Республикаси Олий кенгаши ушбу қонунни қабул қилди”, дейилган.

Бундан ташқари Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг 1991 йил 31 августдаги “Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллигини эълон қилиш тўғрисида”ги Қарорининг 5-бандида: “Ўзбекистон Республикасининг Олий Кенгаши Иттифоқ ва унинг таркибига кирувчи барча суверен давлатларнинг олий қонунчилик органларини, барча чет эл давлатларини ва бутун дунё ҳамжамиятини республиканинг давлат мустақиллиги тўғрисида актларини тан олишга чақиради”, дейилади.

1990 йилнинг 20 июнидаги “Ўзбекистон ССР суверенитети тўғрисидаги Декларация”, унинг 12-бандига асосан, Ўзбекистон ССРнинг янги Конституцияси ва Суверен Давлатлар Иттифоқини тузиш тўғрисидаги Шартномани ишлаб чиқиш учен асос бўлиши ва хизмат қилиши керак эди. Шунинг учун ҳам, бу декларация тўғрисида сўз юритилганда, унинг мамлакатимиз тарихидаги мақомини, бу ҳужжат пайдо бўлиши жараёнини, айтайлик, бола хомиласи пайдо бўлиши ва туғилиши жараёнига ўхшаш ҳаётий вазият билан қиёслаш орқали аниқлаш мумкин. Шундай қилиб, агар “Ўзбекистон ССР суверенитети тўғрисидаги Декларация”нинг Ўзбекистон ССР Олий Совети томонидан 1990 йилнинг 20 июнида тасдиқланиши жараёнини бола ҳомиласи пайдо бўлиши жараёнига қиёсласак, унда “Ўзбекистон Республикаси Олий кенгашининг Ўзбекистон Республикасининг давлат мустиқиллиги тўғрисидаги Баёноти”ни ҳам тасдиқлаган  Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг 1991 йил 31 августдаги “Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллигини эълон қилиш тўғрисида”ги Қарори қабул қилиниши жараёнини тўлақонли ва соғлом бола туғилиши жараёни билан қиёслаш мумкин. Лекин шу билан бир қаторда ўзбек муҳолифатининг эътиборини, одамлар – жисмоний шахслар сифатида, давлатлар эса – юридик шахслар сифатида, бола (ёки давлат) ҳомиласи пайдо бўлган санани эмас, балки унинг (уларнинг) туғилган кунини нишонлашларига қаратиш лозим. Маълумки бола хомиласининг пайдо бўлиши қонуний ва ноқонуний бўлиши мумкин. Хомила пайдо бўлгани билан ҳар қандай зурриёт тўлақонли ва соғлом бола кўринишини олмай, масалан сунъий равишдаги тушиб қолиш (аборт) ёки бошқа сабабга кўра, чала туғилиши ёки нобуд бўлиши мумкин…

Бундай образли қиёслашнинг асосли эканлигини нафақат хозирги Ўзбекистон ҳудидидаги, балки бутун дунёдаги давлатчилик тарихи ҳам тасдиқлаши мумкин. Бунга бизнинг ҳудудимиздаги, масалан, Қўқон ва Ҳива хонликлари, Бухоро амирлиги ёки пойтахтлари Тошкент ва Қўқонда бўлган Туркистон мухторияти ва автоном республикаси, Хоразм ССР, Бухоро ХСР, каби монархиялар ва давлат тузилмаларининг туғилиши ва ҳалокати ёки парчаланиб кетиши, яққол мисол бўла олади.

Шундай қилиб, Исломов Каримовга, нафақат Ўзбекистоннинг Биринчи президенти сифатида, балки мутлақо янги ўзбек давлатининг асосчиси сифатида ҳам, хомила кўринишидаги болани ёки СССР таркибидаги янги суверен ўзбек давлатини меёрли равишда ривожланиши ва тўлақонли туғилишини таъминлаш тўғри келган эди, балки, образли қилиб айтганда, Ўзбекистон Республикасига ўхшаган ўз фарзандларини дунёга келтираётган пайтида халок бўлган онаси бўлмиш бизнинг собиқ Ватанимиз – СССРдан, туғилаётган боланинг ўзини ҳам қабул қилиб олишга тўғри келган. Сўнгра эса, ҳар хил ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий қийинчиликларга қарамай, Ислом Каримовга, бу болани эхтиёт қилиб ўстириш ва тарбиялаш, боқиш, бошидан аёғигача кийинтириш ва дунё ҳамжамияти таркибида яшаш, ишлаш ва ўз халқига хизмат қилишни ўргатишга тўғри келган эди. Ва шу Ўзбекистон деб аташадиган бола 2011 йилнинг 1 сентябирда эндигина 20 ёшга тўлмоқди.

3. Янги давлатнинг муаммолари ва уларнинг ечими

Тарихий воқиеалар тўғрисида ҳудди шундай образли мулохазаларга бориб, шахсан мен ва менинг яқинларим 1991 йил 17 мартда бошқаларга ўхшаб ўз ихтиёрларимиз билан овоз берган эдик. Лекин ўзбек мухолифати СССРни сақлаш тўғрисидаги референдумда бундай натижага эришилишида хозиргача Ислом Абдуғаниевич Каримовдек шахсни айблаб ва гўёки айнан у бизни барчамизни СССР сақланиши учун овоз беришга мажбур қилган, деб таъкидлаб келмоқда. Бу айблов мамлактимизнинг темир иродали ва қатъиятли раҳбари, ва энг асосийси, бизнинг юртимиз ва халқимизни ривожланиш  ва фаровонликнинг белгиланган мақсадларга оғишмай етаклай оладиган инсонга таълуқли эканлиги кишини таъжубга солади. Шу жойда беихтиёр: Агар Ислом Каримов қайта қуриш даврида СССР Президенти лавозимини эгаллаган бўлганида эди, ундай ҳолда у, малакалироқ, қўрқмас ва дадил совет рахномоси сифатида, нафақат бу давлатнинг парчаланишини бартараф қилган, балки унинг, масалан, Хитойнинг энг янги тарихида бўлаётганидек, юқори даражадаги ривожланишига эришиб, унга илгариги  қудрат ва буюкликни, ўша совет мамлакатининг халқларига эса – фаровонлик ва ёрқин келажакка ишонч руҳини қайтариб берган бўлар эди, – деган ҳаёлга бориш мумкин.

Ўз муҳолифларимга қуйидагиларни айтмоқчиман. Ҳа, бизнинг Ўзбекистонимизда ҳали ҳам эски социалистик тизимнинг мероси сифатида мавжуд бўлган муаммолар жуда кўп. Бу айниқса, мен ўзимнинг бошқа мақолаларимда батафсил ёритган, керагидан анча ошиқ бўлган меҳнат ресурслари масаласига таъллуқли. Лекин хозирни ўзида эришилган ютуқлар, менга, Ислом Каримовнинг фикирларини сўзсиз тан олиб, у бизни мамлакатимиз манфаатлари ва яхши ҳаёт учун фидокорона меҳнат қилиш ва курашишга сафарбар қилиш учун тез тез такрорлаб турадиган сўзларни ишонч билан ушбу мақолада ҳам келтириш имконини беради. Бу шундай сўзларки, уларда тахминан шундай дейилади: Биз ҳақиқатда ҳам бошқа мамлакатларда яшайдиган одамлардан сира кам эмасмиз. Шунинг учун биз ҳам дунёдаги энг илғор илмий-техника ва бошқа ютиқларни ўрганиб ва уларни ўз Ватанимизда жорий қилиш учун уларга ўхшаб фидокорона меҳнат қилиб, ўз билимларимизни ривожлантириш ва кенгайтириш учун ўқисак ва ишласак, унда биз албатта уларнинг яшаш даражаси ва сифатига яқин келажакда эриша оламиз.

Бундай ишонч бизнинг ривожланишимиздаги кўплаб ижобий йўналишлар тўғрисида гапирувчи далилларга асосланган. Шунда қилиб, агар Ўзбекистон ялпи ички махсулоти (қисқача – ЯИМ ёки рус тилида – ВВП) ўтган 20 йил давомида 3,5 баробар, жон бошига ҳисоблаганда эса 2,5 баробар ўсган бўлса, ахолининг реал даромадлари эса 3,8 марта ўсган. Бу давр ичида давлатнинг ахолини ижтимоий ҳимоя қилишга қаратилган ҳаражатлари 5 марта ошганлиги тўғрисида эса гапирмаса ҳам бўлади. Булар ҳамммаси табиий равишда одамларимизнинг яшаш сифатини ошириб, оналар ўлими даражасини 2 мартага, болалар ўлимини эса – 3 мартага камайтириб, одамларимизнинг ўртача умри узоқлигини 67 дан 73 ёшга, аёлларникини эса 75 ёшга етказди. Шу билан бир қаторда кўплаб мамлакатлар, шу жумладан ривожланган мамлакатларнинг ЯИМи пасайиши кузатилаётган жаҳон молиявий инқирози шароитида халқаро ташкилотлар, экспертлар, олимлар ва мутаҳассисларни Ўзбекистондаги унинг ўсаётганлиги жуда ҳам қизиқтирмоқда. Мана, масалан, бизнинг мамлакатимизда 2008 йили ЯИМнинг ўсиш темпи 9 фоизни, 2009 йили – 8,1 фоизни, 2010 йили – 8,5 фоизни такшкил қилган бўлса, бу кўрсаткичнинг ўсиш темпи 2011 йилга 8,3 фоиз қилиб режалаштирилган.

АҚШ, Япония, Германия ва Францияга ўхшаган мамлакатларда молиявий пирамидалар мавжудлиги билан боғлиқ бўлган давлат қарзининг кўпайиши астраномик кўрсаткичларни ташкил қилиб, айниқса ривожланган мамлакатларда жииддий ташвиш туғдираётган бир вақтда, Ўзбекистоннинг ташқи қарзи ЯИМнинг 10 фоизидан ошмайди, давлат бюджети эса охирги беш йилди фақат профицит билан бажариляпти. Ўзбекистоннинг бундай зўр таъсурот қолдирадиган ютуқлари рўйхатини давом эттириш мумкин эди, лекин мен хозирнинг ўзидаёқ ҳаётимизнинг оддий бир воқелигига айланиб бораётган қуйидаги ёрқин мисолларни санаб ўтиш билан чекланмоқчиман.

Шундай қилиб, Россиянинг “Капитал страны” деган федерал интернет-нашрининг бош муҳаррири, иқтисод фанлари доктори, профессор Е.Б.Балацкий, Беларусиянинг ютуқлари тўғрисида гапирар экан, қуйидагиларни кўрсатиб ўтган эди: “2010 йилги Белорусияга ташрифимиз унинг ривожланишидаги бир қатор қизиқарли ҳолатларни кўрсатди. [Енгил] Машиналарнинг сони 2008 йилга нисбатан сезиларли кўпайган – бу шундай ҳам яққол кўзга ташланиб турибди. Боз устига, импорт қилинган [енгил] машиналарининг сони айниқса кўпайган, ва уларнинг барчаси қимматроқ ва янгироқ. Яшаш даражаси ўсаётганлигини [енгил] машиналарнинг сонидан бошқа тасдиқловчи нарсанинг ўзи жуда кам” [13].

Агар МДҲнинг у ёки бу мамлакатлари ютуқларини шундай кўрсаткич орқали баҳолайдиган бўлсак, қуйидагиларни таъкидлаш мумкин: Ўзбекистондан бу мамлакатларга, шу жумладан Белорусияга, GMUzbekistan ЁФЖ ҚКнинг энг замонавий енгил автомобиллари экспорт қилинади. Ўзбекистоннинг ўзида эса фақатгина 2010 йилда Марказаий Осиёда ягона бўлган шу автомобил заводида ишлаб чиқарилган бундай енгил автомашиналардан 145151 донаси сотилганки, бу General Motors Corpга бизнинг мамлакатамизни ўзининг дунёдаги 10 та энг яхши бозорлари сафига қўшиш имконини берди.Бу соҳадаги бизда мавжуд бўлган бундай холат Белорусиядаги ахволдан Ўзбекистонда ахвол анча яхши экан, деган  ҳулосага олиб келади холос.

Лекин энди бизнинг одамларимиз фахрланса арзийдиган яна бир бошқа жуда ҳам муҳим ютуғимиз борки – бу Ўзбекистон мустақиллигининг 20 йиллиги арафасида Тошкент-Самарқанд маршрути бўйича очилган юқори тезликдаги “Афросиёб” электропоездининг рейсидир. Ўзининг бошқа малакатлик ҳамкасблари билан биргаликда бу юқори тезликдаги электропоезднинг биринчи пассажирларидан бири бўлган АҚШнинг Ўзбекистондаги элчиси Жорж Крол, ўзининг Ўзбекистон ОАВларига берган интервюсида, бу воқиеани Ўзбекистон халқининг катта ютиғи деб атади ва яна бир, ақил бовар қилиши қийин бўлган шундай ажойиб гапни ҳам айтди: “Бу масалада Ўзбекистон кўплаб мамлакатлардан, шу жумладан АҚШдан ҳам ўзиб кетди. Ваҳоланки, бизда бундай юқори тезликда юрадиган поездлар йўқ. Сизларнинг ютуғларингизни эътиборга олган ҳолда АҚШда бу масалага эътибор бериши лозим” [14].

Ислом Каримовнинг алоҳида ва жуда ҳам муҳим ишлари тўғрисида гапирар эканман, мен Ўзбекистон мустақил бўлганидан сўнг 20 йил давомида, унинг шахсан ўзи раҳбарлиги остида дунё цивилизациясининг олтин фондига кирувчи Ўзбекистоннинг қарайиб барча тарихий меъморий ёдгорликлари тикланганлиги ва реконструкция қилинганлигини таъкидлаб ўтишни истайман. Булар ўзбек халқи бой тарихий ўтмишининг гувоҳи бўлган ва бутун дунёга машҳур шахарлардан бўлмиш Самарқанд, Бухоро, Ҳива, Термиз ва Тошкентда жойлашган ёдгорликлардир. Ўзбекистонда жойлашган Ислом динининг бундай муқаддас обидаларини у нафақат мамлакатимиз, балки бутун дунё мусулмонлари зиёратгоҳига айлантирганлиги учун Ҳудо унинг мутлақо барча гуноҳларини, улар агар бор бўлган тақдирда ҳам, тўлиғича кечирган бўлар эди…

4. Ҳулоса

1. 1990 йилнинг 20 июнидаги “Ўзбекистон ССР суверенитети тўғрисидаги Декларация”, унинг 12-бандига асосан, Ўзбекистон ССРнинг янги Конституцияси ва Суверен Давлатлар Иттифоқини тузиш тўғрисидаги Шартномани ишлаб чиқиш учен асос бўлиши керак эди. Шунинг учун ҳам у Ўзбекистон ССРнинг СССР таркибидаги, кейинчалик эса, агар янги Иттифоқ Шартномаси тузилса, Суверен Давлатлар Иттифоқи таркибидаги суверенитетинигина мустаҳкамлар эди ҳолос. Шунинг учун ҳам “ЎХҲнинг Ўзбекистон мустақиллигининг 20 йиллиги хусусида баёноти” мутлақо асоссиз ва тўлиқ ҳато бўлган фикирлардан иборатдир.

2. Ўзбекистоннинг мустақиллиги 1991 йилнинг 31 августидаги Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг “Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллигини эълон қилиш тўғрисида”ги Қарори билан тасдиқланган 1991 йил 31 августдаги махсус “Ўзбекистон Республикаси Олий кенгашининг Ўзбекистон Республикасининг давлат мустиқиллиги тўғрисидаги Баёноти” асосида эълон қилинган. Ҳудди шу Қарор билан 1 сентябр 1991 йилдан эътиборан, байрам – Ўзбекистон Республикаси мустақиллиги Куни сифатида белгиланган эди. Шунинг учун ҳам  айнан 1991 йилнинг 31 августи Ўзбекистон Республикасининг мустақиллиги эълон қилинган кун, 1 сентябр эса байрам – Ўзбекистон Республикаси мустақиллиги Куни ҳисобланади ва бу далил ҳеч қандай шубҳа туғдириши мумкин эмас.

3. Ўзимнинг Владимир Путинга бағишланган мақоламда, мен шундай сўзларни ёзган эдим: “Россия тарихида буюк одамлар кўп бўлган. Бундай одамлар унинг ҳукмдорлари ичида ҳам кўп бўлган. Лекин уларнинг ичида Петр I – Россия Императори Россия тарихида ўзининг алоҳида роли ва аҳамияти билан, айниқса прогрессив ислоҳатчилик роли ва аҳамияти билан ажралиб туради. Владимир Путиннинг Россия Федерациясининг энг янги тарихидаги роли ва аҳамиятини, менимча, ҳеч муболағасиз, фақатгина Петр I дек буюк шахс билангина қиёслаш мумкин” [15].

Бироқ Ислом Каримовга бағишланган ушбу мақолада, унинг ўзбек давлати – Ўзбекистоннинг энг янги тарихидаги роли ва аҳамиятини бошқа даврда яшаган  бирон бир бошқа ҳукмдорнинг роли билан қиёслашнинг иложи йўқ. Ўзбекистон, унга тарихчилар қандай тарихни қўшиб ёзмасинлар, хозирга келиб мустақил давлат сифатида фақатгина 20 йиллик тарихга эга ҳолос ва шу давр ичида унинг Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Абдуғаниевич Каримовдан иборат – фақат биттагини рахнамоси бўлган холос. Менимча, шунинг учун ҳам, унинг душманлари ва муҳолифлари у тўғрида нима дейишларидан қатъий назар, Ўзбекистоннинг энг янги тарихидаги Ислом Каримовнинг роли ва ахамияти жуда ҳам ўлкан ва бебаҳодир. Ваҳоланки у шу Ўзбекистон Республикаси, деб аталадиган мустақил давлатнинг асосчиси ва Биринчи Президентидир.

Ушбу мақолани тугатар эканман, мен ўзимнинг барча юртдошларимни Ўзбекистон Республикаси мустақиллигининг 20 йиллик юбилейи санаси ва ҳар йили 1 сентябрда нишонланадиган байрам – Ўзбекистон Республикаси мустақиллиги Куни билан табриклайман.

 Адабиётлар

1. Абдуллаев Р. Информационная война обиженных против Узбекистана (http://abdullaev-rustamjon.narod.ru/index1.files/ivopuz.pdf).

2. Абдуллаев Р. Почему узбекская оппозиция боится дочерей Ислама Каримова? (http://www.kapital-rus.ru/index.php/articles/article/187217).

3. Абдуллаев Р. Почему ошибочны политическая и экономическая догмы узбекской оппозиции? (http://inosmi.ru/middle_asia/20110630/171425773.html).

4. Абдуллаев Р. Узбекистан: уроки «арабских революций» (http://www.iarex.ru/articles/17271.html).

5. Абдуллаев Р. Почему узбекская оппозиция так не любит Омара Хайяма? (http://www.iarex.ru/articles/17447.html).

6. ЎХҲнингЎзбекистон мустақиллигининг 20 йиллиги хусусида баёноти. 8 август 2011 йил (http://uzxalqharakati.com/archives/1493).

7. Цитата является точным переводом на русский язык следующего утверждения из «Заявления НДУ по поводу 20-летия независимости Узбекистана»[6]: «1990 йил 20 июнда Ўзбекистон Жумҳуриятнинг Олий Кенгаши депутатлари Мустақиллик Декларациясини тантанали равишда эълон қилдилар. Бубуюк тарихий воқеа эди», где слово «Жумҳуриятнинг» (Республики) в оригинале напечатано с опечаткой, т.е. пропуском буквы «и».

8. Власти  Узбекистана  не вспомнили о принятии  Декларации  независимости, которой исполнилось 18  лет (http://www.vof.kg/uz/publications/?publications=343).

9. http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1250828820.

10. Руф Диблер. Мухаммад Салих и политические преобразования в Узбекистане в 1979-1995 годах (глава – III (1989–1992)) (http://muhammadsalih.com/2010/07/09/руф-диблер-мухаммад-сали…).

11. Ведомости Съезда народных депутатов СССР и Верховного Совета СССР, 1990, № 15. с.252 (http://soveticus5.narod.ru/85/sborn91.htm).

12. Абдуллаев Р. Почему узбекская оппозиция боится дочерей Ислама Каримова.

13. Балацкий Е.В. Белоруссия против России: переосмысливая реформы (http://www.kapital-rus.ru/index.php/articles/article/178794).

14. http://www.regnum.ru/news/economy/1439605.html.

15. Абдуллаев Р. Владимир Путин: лидер, сделавший Россию великой за 8 лет – II (http://www.kapital-rus.ru/index.php/articles/article/178063).

Муаллиф: Абдуллаев Рустамжон, иқтисод фанлари доктори, академик.