“Radio Free Europe/Radio Liberty” деган инглизча номларни рус тилига – «Радио Свободная Европа/Радио Свобода» деб таржима қилишган. Шунинг учун ҳам уларни бу радиолар ўзбек хизмати ҳодимларига ўхшаб ўзбек тилига – “Озод Европа/Озодлик радиоси”, деб эмас, балки: “Эркин Европа радиоси/Эркин радио”, дебгина таржима қилиш мумкин. Чунки биз инглиз тилидаги “freedom of speech” деган тушунчани рус тилига –  “свобода слова”, ўзбек тилига эса – “сўз эркинлиги” деб таржима қилган ҳолда. Инглизча “freedom of thought” деган тушунчани рус тилига – “свобода мысли” ва ўзбек тилига – “фикр эркинлиги”, дебгина таржима қиламиз.

Демак “Radio Liberty”нинг рус хизматини – “Радио Свобода” деб аташ мумкин бўлса, унинг ўзбек хизматини фақат “Эркин радио”, дебгина аташ мумкин холос, деган ҳулоса чиқарсак – бу айни ҳақиқат бўлади.

Лекин “Radio Liberty”, яъни “Радио Свобода” ўзбек хизматининг ўзбек тилини яхши билмайдиган малакаси, билим ва савияси паст даражда бўлган (рус. – некомпетентный) ҳодимлари бу радио тарихини ҳам яхши билмаганликлари учун, уни АҚШнинг Марказий Разведка Бошқармаси тузган, рус тилида: “Американский комитет освобождения народов России (от большевизма)”, яъни “Россия халқларини (большевизмдан) озод қилиш Қўмитаси” деб аталган ташкилот дунёга келтирганлиги учун, у 1959 йилга қадар рус тилида – “Радио особождения”, деб аталган бўлиб, уни ўзбек тилига фақат “Озодлик радиоси”, дебгина таржима қилиш мумкин бўлган.

Бироқ бундан беҳабар бўлган “Radio Liberty”нинг (“Радио Свобода”нинг) малакаси паст ўзбек хизмати ҳодимлари бу радио номини ўша 1959 йилга қадар мавжуд бўлган ном билан атаб, тингловчиларга ўзларини “Radio Liberty” ўзбек хизмати ҳодимлари эмас, балки “Озодлик радиоси” деган номга эга бўлган ва АҚШ ҳукумати томонидан молиялаштириладиган мустақил ўзбек тилидаги радиоэшиттириш олиб борадиган журналистлар сифатида тақдим қилган ҳолда, алдаб келадиларки. Уларнинг бундай кирдикорлари мана шу ҳато таржимага асосан соҳта номга эга радио материалларини сохталаштириш ва қалбакилаштириш йўли билан тайёрлашда ҳамда Ўзбекистон ва унинг президентларини, хозирги даврда эса фақатгина Шавкат Мирзиёевни ёмонлашни ўзларининг касбига айлантириб олганликларида яққол намоён бўлиб келмоқда. Шунинг учун ҳам мен бу радионинг бир нечта мана шундай ва бошқа мақолалари, ва улар асосида тайёрланган видеокўсатувларини қаттиқ танқид остига олиб, уларни тайёрлаган ходимларни иқтисодий ва сиёсий  малакаси ҳам ўта паст даражада бўлган соҳтакор журналистлар эканликларини фош қилганман [1-2].

Лекин 2023 йилнинг 8 июлида Youtubeдаги “Озодлик радиоси” деб аталган каналда “амирлик”, “хонлик”, “клан”, “кластер” ва “непотизм” деган тушунчалар аслида қандай маъноларни англатувчи илмий таърифларга эга эканлигини билмайдиган, малакаси ўта паст даражада бўлган журналистлар томонидан тайёрланиб, бу радио ҳодимларидан бири бўлмиш Азиз Нур суҳандонлик қилган “Ozodlik surishtiruvi: Mirziyoyev klasteriga aylanayotgan O’zbekiston” [3], деб аталган видеокўрсатувни 2023 йилнинг 30 июли ҳолатига 4,1 млн. тамошабин кўрган бўлиб, унинг тўлиқ матни “Озодлик радиоси” деган сайтда 2023 йилнинг 11 июлида бу матн бошланган жойдан юқорироққа жойлатирилган суратга ёзилган “Мирзиёев амирлиги”, деган ном остида эълон қилинган [4].

Шунинг учун ҳам мен бу видеокўрсатувни қайта-қайта бир неча марта кўриб чиқдим. Бу видеокўрсатувда Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев ва унинг рафиқаси, Ўзбекистоннинг биринчи ҳоними Зироат Маҳмудовна Хошимова (қисқача Зироат Мирзиёева) ҳамда уларнинг кўплаб қариндош-уруғлари қандай давлат ишлари ва ижтимой соҳаларда ҳамда мамлакат иқтисодиёти ҳусусий секторининг қандай тармоқлари, йўналишлари ва кластерларида фаолият кўрсатаётганликлари, уларни “клан” деган сўз билан атаган ҳолда салбий воқеълик сифатида ёритилиб. Бундай ҳолат гўёки “коррупциянинг ëрқин формаси ва ваколатни суистеъмол қилиш”дан иборат, аслида “… италянча. Ўзбекчага жайдари таржимаси¸ жиянпарварлик” бўлган – “непотизм”дир, деб аталган. Ва бу фикр тўғрилигига исбот сифатида Transparency International деган қандайдир коррупцияга қарши крашувчи халқаро нодавлат ташкилоти деб ҳам аталувчи, лекин ҳеч қайси мамлакатда давлат рўйҳатидан ўтмаган ва БМТга ҳам ҳеч қандай алоқаси йўқ, ташкилотнинг Ўзбекистонда ҳеч ким танимайдиган таҳлилчиси Жон Врушининг фикридан видео ва ёзма иқтибослар келтирилган.

Лекин Жон Вруши “непотизм” тўғрисида “Озодлик радиоси” сайтида келтирилган таржимага асосан:

“- Биз¸ Transparency International ташкилоти непотизмни коррупция ва фаворитизмнинг бир кўриниши деб биламиз. Коррупциянинг бу кўриниши қон-қариндошлик ва таниш-билишчиликка асосланади. Яъни қўлида расмий ваколат бўлган амалдор бу ваколатни суистеъмол қилган ҳолда ўз қариндош-уруғи¸ танишларига¸ гарчи улар бунга лойиқ бўлмаса ҳам¸ муҳим лавозимларни беради. Оқибатда ресурслар¸ имтиëз ва маблағ тақсимоти ҳам бузилади¸ олишга лойиқлар қолиб¸ улар қариндош ва оила вакилларига берилади. Ҳокимият тепасига алоқадорлар рақобатсиз имтиëзга эришади. Бу эса¸ демократик бошқарувнинг асосий устунлари бўлган адолат¸ ҳалоллик ва жавобгарлик принципларига раҳна солади”, деган бўлса. Википедиянинг рус тилидаги “Непотизм” ва инглиз тилидаги “Nepotism” деган мақолаларида, умумлаштириб айтганда:

“Непотизмнинг зарари шундаки, одам янги лавозимга профессионал танловдан ўтмасдан тайинланади ва кўпинча яхши мутахассис бўлмайди”, дейилган.

Бироқ “Озодлик радиоси”нинг Youtubeдаги каналида: “Ozodlik surishtiruvi: Mirziyoyev klasteriga aylanayotgan O’zbekiston” [3] ва “Озодлик радиоси”нинг сайтда: “Мирзиëевлар амирлиги” деб аталган “видеосуриштирув” тўлиқ матни [4] муаллифлари ўзларининг бу соҳталаштириш ва қалбакилаштиришлардан иборат “суриштирув”ларида Шавкат Мирзиёев 2016 йилда ҳокимият тепасига келганидан кейин ўзининг 20 га яқин қариндош-уруғлаларини ҳукуматнинг юқори лавозимларига тайинлаганлиги тўғрисида танқидий фикр билдирар эканлар. Улар ўзларининг бу “суриштирувида”, биринчидан, Шавкат Мирзиёевнинг қариндош-уруғларидан биронтаси тайинланган лавозимига нолойиқ эканлиги, бу лавозимларни эгаллашга муносиб бўлган бошқа шахслар (ёки кадрлар) эса асосиз равишда танлов ва эътибордан четда қолиб кетганлиги тўғрисида; иккинчидан, улар ўз лавозимларига профессионал танловдан ўтмасдан тайинланганликлари ва улар ўзлари фаолият кўрсатаётган соҳанинг яхши мутаҳассиси бўлмаганликлари тўғрисида лом-мим демасдан. Шавкат Мирзиёевга қариндош бўлган бундай шахслар етарли нуфузга эга ҳолда, катта мувоффақиятларга эришганликлари, бой ва бадавлат бўлиб кетганликлари ҳамда бундай қариндош-уруғлар фаолият кўрстаётган корхоналар гуллаб яшнаётганлиги тўғрисида ҳавас билан эмас, балки ўта ҳасад билан сўз юритганларки, видеокўрсатувда бундай фикрларни Азиз Нур катта эҳтирос билан ўқиб берган.

Шунинг учун ҳам юқорида номи тилган олинган видеокўрсатувда [3] ва бу видеокўрстувнинг тўлиқ матнида [4] Шавкат Мирзиёевнинг қариндош-уруғларига “Озодлик радиоси” ҳодимлари берган “баҳо” –  ўта танқидий руҳда бўлсада, лекин ижобий баҳодан иборат деган ҳулоса чиқарсак, бу фикр ҳам айни ҳақиқат бўлади.

Непотизм масалаларини ўрганадиган мутахассислар қариндош-уруғчиликни ҳам шу тушинча таркибига киритган ҳолда фикр билдирар эканлар, матбуотда непотизм хозирги дунёдаги мамлакатларнинг аксарият қисмига хос бўлган, у ёки бу шаклда мавжуд эканлигига ижобий ва салбий руҳда ёндашган ҳолда ёритишади. Шунинг учун ҳам инглиз тилида эълон қилинадиган Википидеядаги “Nepotism” деган мақолада бундай тушунчага кўплаб мамлакатларда мавжуд бўлган ҳолатлардан мисоллар келтирилар экан. Уларнинг қаторига, “Озодлик радиоси” эълон қилган “Ozodlik surishtiruvi: Mirziyoyev klasteriga aylanayotgan O’zbekiston” деган видеокўрсатувда [3] ва унинг тўлиқ матнида [4], бундай ҳолат гўёки мувжуд бўлмаган давлат тариқасида тилга олинган Сингапурни ҳам киритганки, бу шахар-давлат ва унинг ҳукумат раҳбарлари тўғрисида қуйидаги фикрлар ҳам мавжуд.

Сингапурнинг ҳукумати қариндош-уруғчилик бўйича кўплаб айбловлар нишонига айланган. Чунки бу шахар давлатнинг 1959-1990 йилларда Бош Вазири бўлган ва бутун дунёга машхур Ли Куан Ю оиласининг бир неча аъзолари у, мана шу юксак лавозимни эгаллаб турган ва ундан истефога чиққанидан кейинги даврларда юқори лавозимларни эгаллаганлиги тўғрисида сўз юритилиб. Шунинг учун ҳам унинг ўғли Ли Сян Лу Сингапурда отасидан кейин, гўёки унинг меросхўри сифатида Бош вазир лавозимини эгаллаган бўлса; Ли Куан Юнинг юқори лавозимдаги бошқа қариндош-уруғлари орасида катта Лининг қизи Ли Вей Линг Миллий Неврология институти директори; 1995-2007 йиллари унинг бошқа ўғли Ли Сян Янг Сингапур Телекоммуникация компаниясининг бош ижрочи директори, кичик Лининг рафиқаси Хо Чинг эса Temasek Holdings давлат холдинг инвестиция компаниясининг бош директори этиб тайинланган, деган фикрлар билдирилган.

Энди инглиз тилида эълон қилинадиган Википидеядаги “Nepotism” деган мақоланинг “Озодлик радоси” фаолиятини пул маблағлари билан таъминлаб турувчи АҚШга бағишланган қисмига назар солсак, унда, қуйидаги фикрлар ҳам мавжудлигини кўришимаиз мумкин:

1. АҚШ Президенти Жон Aдамс ўғли Жокинн Квинси Aдамсни Қўшма Штатларнинг Пруссиядаги биринчи вакили этиб тайинлаган.

2. АҚШ Президенти Улисс Грантнинг 30 га яқин оила аъзолари ёки қариндошлари унинг ёрдами билан ҳукумат томонидан тайинланадиган ва ҳусусий сектордаги бошқа лавозимларни эгаллаш орқали у ёки бу тарзда молиявий муваффақиятга эришб, бой ва бадавлат одамларга айланган.

3. Қаторасига тўрт марта АҚШ Президенти лавозимига сайланган ва бутун дунёга машҳур Франклин Рузвелт ўз ўғли Еллиот Рузвелтни бригада генераллигига кўтариш учун Сенатга тақдимнома киритган. Истеъфо ва босим таҳдидларидан сўнг, Еллиот Рузвелт Иккинчи Жаҳон уруши пайтида жангавор учувчи бўлиб хизмат қилган. Отасининг ўлимидан кейин эса унга муносиб иш ўрни топилмаган. Бундан ташқари Франклин Рузвелт АҚШ Президенти бўлган пайтда, ўз ўғли Жеймс Рузвелтни ўзининг маъмурий ёрдамчиси ва котиби этиб тайинлаган. Жеймс Рузвелт 18 та федерал агентлик учун Оқ уй координатори бўлган. “Time” журнали Жеймс Рузвелтнинг фаолиятига юқори баҳо берган ҳолда уни “AҚШ президентининг хақиқий ёрдамчиси”, деб атаган.

4. АҚШ Президенти Жон Ф. Кеннеди куёви Саргент Шрайверни Тинчлик корпусининг биринчи директори, укаси Роберт Кеннедини эса АҚШнинг бош прокурори этиб тайинлаган.

5. АҚШ Президенти Ричард Никсон Жон Эйзенхауерни AҚШнинг Белгиядаги элчиси этиб тайинлаган. Чунки Ричард Никсон Эйзенхауер келинаясининг отаси бўлган.

6. АҚШ Президенти Билл Клинтон 1979 йили Aрканзас штатининг губернатори этиб сайланганидан бир неча ҳафта ўтиб рафиқаси Хилларини Қишлоқда Соғлиқни сақлаш бўйича маслаҳат қўмитасининг раиси этиб тайинлаган. 1993 йили Aмерика Қўшма Штатларининг Президенти этиб биринчи бор сайланганидиан кейин эса, Билл Клинтон ўз рафиқаси Хилларини Клинтонни соғлиқни сақлаш ислоҳотлари бўйича Миллий ишчи гуруҳининг раиси этиб тайинлаган. 2001 йили Билл Клинтон ўз номидаги фонд тузган бўлиб, 2011 йилдан бошлаб унинг  қизи Челси Клинтон бу Фондга раҳбарликни ўз қўлига олган. Бундан ташқари Челси Клинтон 2005 йили тузилган Клинтон Глобал Ташаббуси бошқарувининг аъзолигига ҳам тайинлаган.

7. 2017 йили АҚШнинг Президенти бўлган Доналд Трамп куёви Жаред Кушнер ва қизи (яъни Кушнернинг рафиқаси) Иванкани АҚШ Президентининг маслаҳатчиси этиб тайинлаганидан кейин қариндош-уруғчиликда айбланган. 2020 йили Президент Трамп ўғли Эрик Трампнинг куёви Кайл Юнаскни НAСA штаб бошлиғининг ўринбосари лавозимига номзод қилиб кўрсатган. Кайл Юнаск юқори маошли давлат хизматчиси бўлган.

“Ozodlik surishtiruvi: Mirziyoyev klasteriga aylanayotgan O’zbekiston” [3], деган видеони Youtubeда 2023 йилнинг 30 июли ҳолатига 4,1 млн. тамошабин кўриб чиқанлигига ва унга непотизм нима эканлигини “Озодлик радиоси”нинг ҳодимларидан ҳам анча оз биладиган ва умуман билмайдиган муҳлислари ва обуначиларидан 71 минг нафари “ёқди” (like) деган  тугмачани босиб, улардан 18540 нафари асосан бу мақолани маъқулловчи изоҳлар қолдиришган. Фейсбукда эса бу видеога қилинган ҳаволага 239 киши лайк тугмачасини босган бўлиб, улардан 43 нафари бу ҳавола билан Фейсбукдаги ўз дўстларини ҳам таништирган; 206 та Фейсбук фойдаланувчиси эса унинг остида изоҳ қолдирган.

Шунинг учун ҳам 2023 йилнинг 14 июлида “Озодлик радиоси”нинг Youtubeдаги каналида “Mirziyoyevlar Amirligi”: Tarmoqni titratgan Ozodlik surishtiruvi” [5], деган видео эълон қилиниб, унда ижтимой тармоқлардаги фойдаланувчилардан бир нечтасининг видео-изоҳларидан иқтибослар келтирилиб, уларнинг асосий қисми “озодлик суруштируви”ни ва унинг асосида тайёрланган видеокўрставни [3] мақуллаганлиги ифтиҳор билан такидланган. “Озодлик радиосининг” мана шундай мазмунга эга яна бошқа видеолари ҳам эълон қилинган. Бу масаладаги улорнинг охирги видеокўрсатувларидан бирига “Yurt otasi”ga aylangan Shavkat Mirziyoyev” [6], деган сарлавҳа қўйилган бўлиб, унинг Youtubeда рус тилида “значёк”, яъни “нишона” деб аталадиган бошланиш қисмига: “AMIRLIK” O’RNATGAN PREZIDENTGA SIG’NISH”, деган сўзлар, сарлавҳа сифатида ёзиб қўйилган бўлиб. Бу видеокўрсатувда Москва шахрида Совет Иттифоқи Коммунистик партиясининг 1956 йили ўтказилган XX съездида Никита Хрущев И.В.Сталинни қоралаш учун ўз маърузасини: “О культе личности и его последствиях” деб атаганлиги ва унда “культ личности” деган атамани кўп марта ишлатганлиги муносабати билан бу атама ўзбек тилига нотўғри:  “шахсга сиғиниш”, деб таржима қилинган ҳолда матуботда ва тарихий масалаларга бағишланган мақолалар, китоблар, дарсликлар ва бошқа ҳужжатларда ишлатилган атамани Шавкат Мирзиёевга нисбатан қўллашган.

Бироқ “культ личности” деган икки сўздан иборат атамани ўзбек тилига “шахсга сиғиниш” деб эмас, балки “шахсни улуғлаш”, деб таржима қилиш керак эди, деган қатъий фикрдаман. Чунки “Озодлик радиоси”нинг ўзбек тилини ҳам яхши билмайдиган малакаси паст, шунинг учун ҳаттоки ўз радиосининг номини ҳам нотўғри таржима қилиб олиб ҳаммани алдайдиган ҳодимлари “культ личности”, деган атамани ҳам ўзбек тилига қилинган нотўғри таржимасини ишлатиб ва ўз видеокўрсатувига бу масалада уларни ўзларидан ҳам саводсизроқ кимсаларни таклиф қилиб, Шавкат Мирзиёевни диктатор ва авторитар услубда фаолият кўрсатадиган давлат раҳбари, деб қоралашга астойдил ҳаркат қилганлар, десак бу фикр ҳам айни ҳақиқат бўлади.

Лекин мен, юқорида айтганимдек, “Озодлик радиоси”нинг амирлик, хонлик, клан, кластер ва непотизм, деган тушунчаларнинг маъноларини бузуб талқин қилишда макроиқтисодий масалаларга бағишланган видеороликларида бўлгани каби, тили бурро, лекин малакаси, билим ва савияси паст даражада бўлган ҳодимлари ва уларнинг тарафдорларидан фарқли ўлароқ, бу масалаларни яхшилаб ўрганиб чиққан фан ваъкили сифатида шу тушинчиларнинг қасқача таърифларини келтирган ҳолда, непотизм – жиноят эмаслигини ва шунинг учун ҳам у коррупция билан узвий боғлиқ эмаслигини муштарийларга давлатни бошқаришнинг салтанат шаклига эга Япония Давлати ва Корея Республикасининг “иқтисодий мўжиза”лари мисолида тушинтириб бериш муҳум аҳамиятга эга бўлади деган ҳулосага келдим.

Шундай қилиб машҳур энциклопедияларга, шу жумладан Википедияга мурожаат қилсак, умумлаштириб айтганда, давлатни бошқаришнинг салтанат (монархия) ва республика деб аталадиган иккита шакли мавжуд эканлигини билиб олишимиз мумкин. Мамлакатимизда, янги таҳрирдаги Конституция 1-моддасининг биринчи қисмига: “Ўзбекистон — бошқарувнинг республика шаклига эга бўлган суверен, демократик, ҳуқуқий, ижтимоий ва дунёвий давлат”, деб ёзиб қўйилган.

Хонлик ва амирликлар эса давлатни бошқаришнинг салтанат шаклига эга икки тури сифатида уларнинг қаторига давлат раҳбарлари Ўзбекхон ва Абулҳайирхондек буюк шахслар бўлган, ва мен ўзимнинг тарихий масалаларга бағишланган илмий мақолаларимда тегишли манбаларга таянган ҳолда XIV ва XV аср Ўзбекистонлари деб атаган буюк мамлакатлар ҳамда Амир Темур ҳукмдори бўлган ва жаҳон тарихида энг буюк давлатлардан бири деб тан олинган салтанат ҳам кирадики, улар ўзбекларнинг давлатчилиги тарихида ёрқин из қолдирган. Шунинг учун ҳам уларни бутун дунёга машҳур қилган омил давлатни  бошқаришнинг салтанат шаклидир, десак – бу фикр ҳам жуда ўринли бўлади.

Лекин “Озодлик радиоси”нинг малакаси ўта паст мутаҳассислари ушбу мақолада таҳлил қилинаётган иккита видеодан [3;5] биринчисининг тўлиқ матнида [4] журналистик суриштирув номини “Мирзиёевлар амирлиги” деб атаб, Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг қариндош-уруғлари тўғрисида сўз юритилганда ички сарлавҳалардан бирини “Жиззах амирлиги”, унинг рафиқаси Зироат Мирзиёеванинг қариндош-уруғлари тўғрисида сўз юритилганда: “Қўқон хонлиги”, деган ном билан атаганлар. Иккинчи видеокўрсатув сарлавҳасининг ўзи эса: “Mirziyoyevlar Amirligi”: Tarmoqni titratgan Ozodlik surishtiruvi”, деб аталган.

Мен 2010 йилнинг 28 апрелидан буён ўзимнинг рунетнинг кўплаб сайтларида эълон қилинган рус тилида ёзилган мақолаларимда МДҲга аъзо мамлакатларга давлатни бошқаришнинг ўзини оқлай олмаётган республика шаклидан воз кечиб, уни бошқаршнинг салтанат (монархия) шаклига ўтишни таклиф қилиб келаман [7]. 2019 йилнинг 18 февралидан буён эса бундай таклифни Ўзбекистонда ҳам амалга оширишни рус ва ўзбек тилида эълон қилинган мақолаларимда таклиф қила бошладим [8].

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 7-моддасида:

“Халқ давлат ҳокимиятининг бирдан бир манбаидир” ва 8-моддасида: “Ўзбекистон халқини миллатидан қатъи назар, Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари ташкил этади”, деган қойидаларни ва ФУҚОРО атамаси рус тилига полякчадан кириб келган ПОДДАННЫЙ ва инглизча SUBJECT деган атамаларга тўлиқ мос келишини инобатга олган ҳолда, амалдаги Конституциямизнинг 7 ва 8-моддаларига асосан: Ўзбекистон хозир ҳам асли “Ўзбекистон Республикаси” деган номга эга бўлган салтанатдир – Ўзбекистон салтанатидир, – деган ҳулосага келган эдим [9].

Натижада 2023 йилнинг 18 апрелида Bloggerдаги саҳифамда, 24 апрелда эса оммавий ахборот воситаси сифатдиа давлат рўйҳатидан ўтган “Фундаментальная экономика” деб аталадиган илмий-амалий журналнинг ўзбек тилидаги саҳифасида “Ўзбекистон Республикасини Ўзбекистон салтанатига айлантириш тўғрисида Конституцияга тенг Олий Фармон” матнини эълон қилдим [10].

Ўйлайманки, менинг айнан Ўзбекистонни салтанатга алантириш тўғрисидаги таклифларим ва айниқса мен эълон қилган Олий Фармон [10] “Озодлик радиоси”нинг бу масалада малакалари, билим ва савиялари ўта паст даражада бўлганлиги учун, масалан, давлатни бошқаришнинг салтанат шаклининг турларидан бирига эга бўлган араб амирликларида, бундай бошқарув шакли жуда ҳам самарали бўлганлиги учун, улар фуқороларининг яшаш (турмуш) даражаси жон бошиша тўғри келадиган ЯИМ (ёки ЯМД) бўйича АҚШ, Буюкбритания ва Европа иттифоқиги кирувчи мамлакатлардаги шундай кўрсаткичлардан ҳам юқори эканлигини мутлқо билмайдиган. Ўзбекистон ва унинг Президенти Шавкат Мирзиёевни ёмонлашни ўзларига касб қилиб олган ҳодимлари, ўзбек давлатчилиги тарихида давлатни бошқаришнинг салтанат шакли Амир Темур ҳукмдори бўлган давлат ҳамда XIV ва XV аср Ўзбекистонлари мисолида, мустақил ўзбек давлатларини харбий, иқтисодий ва сиёсий жиҳатлардан ривожлантириб ўз даври учун юксак даражага кўтаришга хизмат қилган бўлишига қарамасдан, ижтимоий тармоқлардаги ўз муҳлисларига, давлатни бошқаришнинг салтанат шакли турларидан бири бўлган АМИРЛИК гўёки халқиимиз учун зарарли ва непотизмнинг бир тури бўлган қариндош-уруғчилик асосида тузилиб, ёмон оқибатларга олиб келиши мумкиндек кўрсатмоқчи бўлишиб, ўзларининг ахмақона суриштирувларини: “Мирзиёевлар амирлиги”, деб атаганлар, десак бу ҳулоса ҳам айни ҳақиқат бўлади.

Энди Шавкат Мирзиёев ва Зироат Мирзиёеванинг қариндош-уруғлари фаолияти тўғрисидаги ўзимнинг яъкуний ҳулосаламримни баён қилишдан олдин аслида Ўрта асрларда дастлаб Рим папалари ўз кучи ва мавқийини мустаҳкамлаш учун даромад келтирувчи диний лавозимларни ёки ер майдонларини ўзларининг яқин қариндошларига тақсимлашларини билдирувчи – “непатизм” деган атаманинг АҚШ, Буюкбритания ва Европа Иттифоқи мамлакатларида шакллланган тушунчасини Шарқнинг интустриал ривожланган ва ривожланаётган малакатларига, шу жумладан Ўзбекистонга нисбатан қўллаб бўлмаслигини “Озодлик радиоси”нинг малакаси, билим ва савияси ўта паст даражада бўлган журналистлари мутлақо билмасликларини Япония Давлати (Япония) ва ундан ажралиб чиқиб 1945 йилнинг 15 августида мустақилликка эришган ва 1948 йилнинг 15 августида ташкил топган Корея Республикаси (норасмий номи – Жанубий Корея) мисолида қисқича қилиб исботлаб бериш жуда ҳам зарур ва муҳим аҳамиятга эга деган фикрга келдим. Чунки Осиёнинг бу иккита индустириал ривожланган мамлакатларида мамлакат иқтисодиётнинг таянчини қариндош-уруғлардан ташкил топган улардаги катта ва бой оилаларнинг ҳусусий мулки бўлган йирик банклар, молия ва савдо-саноат гуруҳлари ҳамда бирлашмалари ташкил қилади.

Бундай оилавий мулкка асосланган жуда ҳам йирик бизнесларни, масалан, давлатни бошқаришнинг салтанат шакли эга бўлган Япония Давлатида 1945 йилга қадар – зайбатсу деб, ундан кейинги даврдан хозирги кунларгача Кэйрэцу деб атаётган бўлсалар, Корея Республикасида – Чэбол деб аташади.

Зайбацу – япон иқтисодий конгломератининг ўзига хос шакли бўлиб, оилавий мулкчилик ва бизнесни диверсификация қилишнинг нисбатан юқори даражаси билан ажралиб турадики, у XIX асрдан XX-асрнинг биринчи ярмигача банк ва саноат бирлашмаларини (картеллар ва синдикатларни) бошқарадиган катта оилаларни номлаш учун ишлатилган. Тўртта асосий зайбацу ўз тарихини Едо даврида, яъни  XVII асрда бошлаган. Булар Мицубиши, Мицуи, Сумитомо ва Ясудалардан иборат. Россия-Япония уруши давридан Иккинчи Жаҳон урушигача мавжуд бўлган бизнес конгломератлари, “шўъба корхоналари” ва кичикроқ зайбацулар қаторига: “Aсано”, “Окура”, “Кога”, “Накажима” ва “Aюкава”лар кирган.

Бироқ Иккинчи Жаҳон Уришидан сўнг Японияни босиб олган АҚШнинг ислоҳатчилари Зайбацуларни тугатиш сиёсатини амалга оширганлар. Лекин улар ўз нийятларини амалга ошира олмаганлар. Чунки уларни ўрниди Зайбацуларнинг ворислари сифатида Кэйрэцулар иқтисодий майдондан ўрин олган.

Шунинг учун ҳам энциклопедияларда сўзма-сўз таржмаси “тизим”, “кетма-кетлик”, “қатор”, “иерархик тартиб”, деган маъноларни англатадиган тушинча бўлмиш Кэйрэцу – бу йирик молиявий ва саноат гуруҳлари бўлиб, корпоратив тузилмаларнинг эски шакли бўлган Зайбацунинг меросхўрики, улар, бир-бири билан тубдан боғлиқ иқтисодий кластердир, деган таъриф берилгач. Кэйрэцу ХХ асрнинг иккинчи ярмида Япония иқтисодиёти устидан ҳукмронликни сақлаб қолган ҳолда XX асрдаги ахоли яшаш даражасини юксак даража кўтарган Япония “иқтисодий мўжизаси”нинг таянчи бўлган. Чунки Япониянинг 1995 йилги ахоли жон бошига тўғри келган номинал Ялпи ички махсулот 44197,6 АҚШ долларини ташкил қилган.

Энди Корея Республикасида юз берган “иқтисодий мўжиза” таянчи бўлган Чэболлар ҳақида қисқача тўхталадиган бўлсак. Мавжуд адабиётлар ва энциклопедиялардан қуйидагиларни билиб олишимиз мумкин.

Чэбол – бу оилавий сулолалар томонидан бошқариладиган ва кўплаб компанияларни ўз ичига олган молиявий-саноат гуруҳларининг шакли. Бундай йирик конгломератлар XX асрнинг 60-йилларида иқтисодиётни мажбурий равишда саноатлаштирилишини таъминлаб, Корея Республикасидаги “иқтисодий мўъжиза” юз бериши ва муваффақиятининг асосий драйвери бўлган. Корея Республикаси иқтисодиётида чэболлар ҳали ҳам жуда муҳим ролни сақлаб келмоқда. Чунки 40 дан зиёд конгломератлар мамлакат бозор капиталлашувининг тўртдан уч қисмига эгалик қилади. Ўнта энг йирик Чэболлар мамлакатдаги барча бизнес активларининг 27 фоизига эгалик қилади, улар экспортнинг кўп қисмини ҳам ташкил қилади ва бешта энг йирик чаэболлардан бўлмиш Samsung, LG Group, SG Group, Hyundai ва SK Group Жанубий Корея фонд бозорининг ярмини ташкил қилади. Ушбу конгломератлар тузилишида нуқсон ва камчиликлар бўлишига қарамай, улар Корея Республикаси иқтисодиётининг жуда муҳим таркибий қисми ҳисобланади.

Албатта Корея Республикасида “иқтисодий мўжиза” юз бериб, унинг аҳолиси яшаш даражасини белгиловчи – жон бошига тўғри келдиган номинал Ялпи ички махсулот 1960 йилги 158,3 АҚШ долларидан 2022 йили 32254,6 АҚШ долларига етишига эришилишини таъминлашда бу мамлакада мавжуд бўлган кучли марказлашган давлат бошқаруви авторитар усулда амалга оширилган бўлсада, бу давлатнинг ўша даврдаги ҳарбий генераллар сифатида хокимият тепасига келган Президенлари бўлмиш Чон Ду Хван ва Ро Дэ У чеболларга таяниб, уларни қўллаб қувватлаб ва уларга имтиёзлар бериш орқали иқтисодиёт ривожлвнишини юксак даражага  кўтариб, бу мамлактда “иқтисодий мўжиза” юз беришига жуда катта хисса қўшганлар, десак – бу фикр ҳам сира ҳато бўлмайди, деган фикрдаман.

Япония Давлатида Зайбатсу ва Кэйрэцулар, Корея Республикасида эса Чэболлар ёрдамида “иқтисодий мўжиза” қандай юз берганлигини бу масалаларга қизиқувчи муштарийлар интернетда эълон қилинган рус тилидаги жуда кўп мақолалар ва китоблар асосида чуқур ўрганиш имкониятига эга. Шунинг учун ҳам мен ушбу мақолани якунлар эканман хулоса сифатида Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев, “Эркин Европа радиоси/Эркин радио” ва “Озодлик радиоси” раҳбарияти ва эътиборини ўзимнинг қуйидаги таклифларимга қаратмоқчиман.

ТАКЛИФЛАР

 1. Ўзбекистон Президети Шавкат Мирзиёевга:

1.1. Илгари ўзим ишлаб чиқиб адабиётлар рўйҳатида [2]-ўринда тўрган мақоламда ва бу мақола асосида тайёрлаб эълон қилинган “2030 йилга бориб Ўзбекистонни ривожланган мамлакатлар қаторига қўшиш стратегияси”, деган 2 қисмдан иборат видеокўрсатувда [11-12] баён қилинган таклифларимга қўшимча сифатида Ўзбекистонда ҳам Япониядаги Зайбатсу ва Кэйрэцу ҳамда Корея Республикасидаги Чэболларга ўхшаган (мисол учун – КОРЧАЛОН, деган) йирик оилавий бизнесларни амалдаги ва янги қабул қилинадиган қонунлар асосида “Озодлик радиоси” санаб ўтган Шавкат Мирзиёев ва унинг рафиқаси Зироат Мирзиёеванинг; улардан ташқари, мисол учун, Алишер Ўсмонов, Ғафур Рахимов, Салим Абдувалиев, Жаҳонгир Ортиқхўжаев ва бошқа Ўзбекистонда ҳамда чет элларда яшаётган ватандошларимиздан иборат йирик тадбиркорларнинг оилавий мулклари асосида яратилажак бизнесларини, уларнинг қариндош-уруғларини ўз ичига олган ҳолда тузиб, уларга таяниш, уларни қўллаб қувватлаш ва тегишли имтиёзлар бериш  орқали, иқтисодиётимизни юксак даражага кўтариб, мамлакатимизни 2030 йилга бориб ахолисининг жон бошига тўғри келадиган номинил Ялпи ички маҳсулот (ёки Ялпи миллий даромад) бўйича яшаш даражасини 20000 АҚШ долларига кўтариш йўли билан “иқтисодий мўжиза” яратишга эришиш орқали, ривожланган мамлакатлар қаторига қўшиш;

1.2. Қонун бўйича барча ўрта, кичик ва микро-бизнеслар сафига кирувчи тадбиркорлик субъектлари юқорида тилга олинган йирик оилавий бизнеслар атрофида бирлашишлари орқали ўзаро ҳамкорлик асосида ишлашларини такшкил этиш ва ривожлантириш учун барча шарт-шароит ҳамда имкониятларни яратиш чора-тадбирларини кўришни таклиф қиламан.

2. “Озодлик радиоси” раҳбариятига:

2.1. Инглиз тилида “Radio Free Europe/Radio Liberty”, деб аталадиган рус тилига – «Радио Свободная Европа/Радио Свобода» деб таржима қилинган номни, ўзбек тилига “Озод Европа/Озодлик радиоси” деб нотўғри таржима қилмасдан, бу номларни ўзбек тилига “Эркин Европа радиоси/Эркин радио”, деб таржима қилиб, бу радио ўзбек ҳизматининг номини эса, “Озодлик радиоси”, деб эмас, балки “Эркин радио” деб қайта номлашни;

2.2. Малакаси, билим ва савияси ўта паст даражада бўлганлиги учун “амирлик”, “хонлик”, “клан”, “кластер” ва “непотизм” деган тушунчалар аслида қандай маъноларни англатишини ва уларга қандай илмий таърифлар берилганлигини; Шарқнинг энг ривожланган мамлакатларидан Япония Давлати ва Корея Республикасида, юз берган буюк ўзгариш, яъни “иқтисодий мўжиза”ларнинг драйвери қаринош-уруғчиликка асосланган, Японияда Зайбатсу ва Кейрецу, Жанубий Кореяда эса Чэбол деб аталадиган йирик оилавий бизнес бўлганлигини мутлақо билмайдиган, “Озодлик радиоси”нинг журналистлари “Мирзиёевлар амирлиги” деб аталган ахмақона “суриштирув” асосида тайёрлаган ҳато,  камчилик ва нуқсонларга тўла бўлган ва Ўзбекистоннинг давлат раҳбари Шавкат Мирзиёев ва унинг қариндош уруғларини асоссиз қоралашга хизмат қилиши керак бўлган ва 2023 йилнинг 8 июлида Youtubeдаги “Озодлик радиоси” деган каналда эълон қилинган “Ozodlik surishtiruvi: Mirziyoyev klasteriga aylanayotgan O’zbekiston”, деган ахмақона видеокўрсатув эълон қилганликлари учун Ўзбекстон Президенти Шавкат Мрзиёев ва унинг қариндош-уруғларидан расман кечирим сўрашини таклиф қиламан;

3. “Radio Free Europe/Radio Liberty”нинг Президенти вазифасини бажарувчи, жаноб Жеффри Гедминга:

3.1. Ўзи раҳбари бўлган радио номини ўзбек тилига фақтгина “Эркин Европа радиоси/Эркин радио” дебгина таржима қилиш мумкинлигини эътиборга олган ҳолда, бу радио ўзбек ҳизматининг номни “Эркин радио” деб қайта номлашни;

3.2. Ўзбекистон давлатининг раҳбари Шавкат Мизиёев ва унинг қариндош-уруғларини асоссиз равишда қоралашга қаратиган ва Youtubeдаги “Озодлик радиоси” деган каналда 2023 йилнинг 8 июлида эълон қилинган “Ozodlik surishtiruvi: Mirziyoyev klasteriga aylanayotgan O’zbekiston”, деган ахмақона видеокўрсатув муаллифларига нисбатан қонун ва қоидаларда белгиланган жазо чораларини кўришни;

3.3. Youtube мамуриятига “Озодлик радиоси” деган каналда 2023 йилнинг 8 июлида эълон қилинган “Ozodlik surishtiruvi: Mirziyoyev klasteriga aylanayotgan O’zbekiston”, деган ва бу видеокўрсатув билан боғлиқ: “Mirziyoyevlar Amirligi”: Tarmoqni titratgan Ozodlik surishtiruvi” ва “Yurt otasi”ga aylangan Shavkat Mirziyoyev”, деган ҳамда бошқа ахмақона видеокўрсатувларни ўчириб ташлаш талабини қўйишини таъминлишни таклиф қиламан.

Адабиётлар рўйҳати

1. Абдуллаев Р. Шавкат Мирзиёев ҳокимият тепасига давлат тўнтаришисиз, Конституция қоидаларини бузмаган ҳолда келган (https://www.youtube.com/watch?v=C2h4km2kVds).

2. Абдуллаев Р. 2030 йилга бориб Ўзбекистонни ривожланган мамлакатлар қаторига қўшиш стратегиясини таклиф қиламан.

3. Озодлик радиоси. Ozodlik surishtiruvi: Mirziyoyev klasteriga aylanayotgan O’zbekiston (https://www.youtube.com/watch?v=qX3zlqvvbpQ).

4. Озодлик радиоси. Mirziyoyevlar Amirligi (https://www.ozodlik.org/a/ozodlik-surishtiruvi-prezident-mirziyoyev-kuyovlar-qizlar/32496913.html).

5. Озодлик радиоси. “Mirziyoyevlar Amirligi”: Tarmoqni titratgan Ozodlik surishtiruvi (https://www.youtube.com/watch?v=dzkqU8QitIo&t=4s)

6. Озодлик радиоси. “Yurt otasi”ga aylangan Shavkat Mirziyoyev  (https://www.youtube.com/watch?v=UmlslLGhTQw).

7. Абдуллаев Р. Республика или монархия? Какая форма государственного правления эффективнее для Кыргызстана и других стран ЦентрАзии (https://centrasia.org/newsA.php?st=1272404460).

8. Абдуллаев Р. Ўзбекистон Республикасини Ўзбекистон салтанатига айлантиришни таклиф қиламан – академик Р.Абдуллаев (https://uz.fundamental-economic.uz/?page_id=1669).

9. Абдуллаев Р.  Фуқаро сўзи – Ўзбекистон салтанатининг, русча ПОДДАННЫЙ ва инглизча SUBJECT, каби асосий атамасидир (https://fundamental-economic.uz/articlepdf/Fuqaro_soʼzi–Oʼzbekiston_saltanatining_asosiy_atamasidir.pdf).

10. Абдуллаев Р. Ўзбекистон Республикасини Ўзбекистон салтанатига айлантириш тўғрисида Конституцияга тенг Олий Фармон (https://uz.fundamental-economic.uz/?page_id=2311).

11. Абдуллаев Р. 2030 йилга бориб Ўзбекистонни ривожланган мамлакатлар қаторига қўшиш стратегияси. 1-қисм (https://www.youtube.com/watch?v=u35AjT9gVXo).

12. Абдуллаев Р. 2030 йилга бориб Ўзбекистонни ривожланган мамлакатлар қаторига қўшиш стратегияси. 2-қисм  (https://www.youtube.com/watch?v=w0LZu5gMl0U).

Муаллиф: Абдуллаев Рустамжон, иқтисод фанлари доктори, академик.  Тошкент 2023 йил 2 август.